Petropavlovsk (Kızılyar)

“Sibirya Ticaret-Sanayi 1900 Yılı Takvimi”nde Petropavlovsk’ta takriben 20 bin kişinin yaşadığı ve bunun 6 binden fazlasının Tatar kökenli olduğu yazılıyor. O tarihte şehirde 6 kilise, 7 güzel minareli mescit ile bunların yanında Tatar medreselerinin bulunduğu belirtiliyor. Şehirde 117 fabrika ve imalathane mevcuttu. Şehirde bir Tatar tiyatrosu da bulunuyordu. Tatarlar genelde tüccar, eğitimci, hayırseverler olarak biliniyorlardı.[1]
Petropavlovsk 1752’de kale olarak inşa edildi. 1807’de ise artık sivillerin de yaşadığı bir şehre dönüştü. 1824’te Omsk Oblastının bir kapalı şehri (yabancıların giremediği) ilan edildi. 1886’da ise Akmolinsk Oblastının uyezd şehri yapıldı. Sovyetler Birliği döneminde ise Kuzey Kazakistan Oblastının bir şehri oldu.[2] Rusya İmparatorluğunda gerçekleştirilen 1897 yılındaki ilk Genel Nüfus sayımında Petropavlovsk Tatarları arasında nesilden asil, devlet memuru, Kozak birliklerinde asker, ve çok sayıda tüccarların mevcut olduğu toplam 19.688 kişiden 6.129’nun Tatar olduğu anlaşıldı. Şehir Orta Asya’nın Çin’in ve Rusya’nın değişik şehirleri ile ticaret yapıyordu. Yerli tüccarlardan Hacı Muhammedcan Devletkildeev, Vahit Yangurazov, Hasan ve Hüseyin Tümenev kardeşler Akmolinsk Oblastından yün, boynuz, kurt ve tilki postları topluyorlar, bunları Rusya’nın merkezi şehirlerine satıyorlardı. Muratov kardeşler değirmencilik yapıyor, bunun dışında mağaza işleten Tatarlar da vardı.[3]

Muhammedcan Devletkildeev’in şirketinden bir görünüm, XIX. yy.
Petropavlovsk’ta Gafurov, Galeev, Şafeev, Feyzullin ve M. Tümenev adlı tüccarlar; M.K. Şemsuttinov, G.İ. Mazaev, H. Yarullin, Yalımov kardeşler, Akçurin gibi tüccar fabrikatörler mevcuttu. Cami, mektep ve medrese yaptırmada ise V.İ.H Yangurazovlar, Kuanıçev, Jaltirev, Muratov ile Devletkildeev ve oğulları ön sıradaydılar.[4]

Petropavlovsk’ta “Mukomol” Un fabrikası (halen mevcut)

Muhammedcan Devletkildeev’in şirketinden bir görünüm, XIX. yy.

Türkiye’de bir zamanlar Mercedes-Benz otomotiv ve Bosch kuruluşlarının temsilcisi olan ileri gelen zenginlerden Ahmet Veli Menger (1891-1978)[5] ve İ.Ü.Edebiyat Fakültesinde çalışan tanınmış Türkolog Ord.Prof.Dr. Reşit Rahmeti Arat (1900-1964) Türkiye’ye yerleşen meşhur Petropavlovsklu Tatarlardır.
1917 ihtilali patlak verdikten sonra Petrapovlovsk hemen Bolşeviklerin yönetimi altına girmemişti. Ekim 1918’de Ufa Bolşeviklerin eline geçince Milli İdare (İç Rusya ve Sibirya Türk-Tatarları Millet Meclisi) üyesi 20 kadar mebus Petropavlovsk’a yerleştiler ve burada siyasi faaliyetlerini sürdürdüler. Haftada bir kere çıkan “Mayak” adlı bir gazete de çıkardılar. Ancak Nisan 1919’da bu faaliyetler sona erdi.[6] Çok ta geçmeden burası da Kızıllar (Bolşevikler) hakimiyeti altına girdi.[7]

  1. Tatarı na severe Kazahstana (istoriya i sovremennost’), (Petropavlovsk: Severnıy Kazahstan İzd. 2004), s. 5.
  2. R.G. Davletkil’deeva, “Gorodı i ego lyudi”, Tatarı na severe Kazahstana (istoriya i sovremennost’), s. 47.
  3. R.M. Zolotilina-Nurmuhamedova, “Tatarı Petropavlovska”, Tatarı na severe Kazahstana (istoriya i sovremennost’), s. 37.
  4.  Sergey Presnyakov, “Tatarı:Kto Oni?”, Tatarı na severe Kazahstana (istoriya i sovremennost’), s. 27.
  5. Bk. Ehmetveli Menger (Hatireler), (Kazan:Gasırlar Avazı Neşriyat. 1977).
  6. Nadir Devlet, 1917 Ekim İhtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi, (İstanbul: Ötüken Yayın. 1998), s.297-299.
  7. http://www.answers.com/topic/petropavl
Translate »